زنان و یائسگى - نیمه دوم زندگى زنان

زنان و یائسگى - نیمه دوم زندگى زنان
ماندانا سلحشور- شرق
 

یائسگى یا مِنوپوز (Menopause) ، مرحله اى از زندگى زنان است که طى آن چرخه عملکرد تخمدان ها به پایان مى رسد و هورمون هاى استروژن و پروژسترون که توسط تخمدان ها ترشح مى شود، به شدت کاهش مى یابد. یائسگى بخش طبیعى زندگى زنان است و آگاهى از ویژگى هاى خاص این دوران منطقى ترین شیوه مقابله با مسائل و مشکلات این دوره است. بیشتر خانم ها به راحتى این تغییرات را بدون بروز بحران خاصى طى مى کنند. دوران یائسگى در زنان، به دلیل بهبود وضعیت تغذیه، زندگى سالم تر و پیشرفت هاى علم پزشکى نسبت به گذشته چند سالى به تعویق افتاده است. معمولاً شروع یائسگى، بین سنین ۵۵ _ ۴۵
سال است و طى سه مرحله رخ مى دهد؛
الف _ دوره شروع، که توام با نامرتبى و کاهش پریودهاى ماهیانه است.
ب _ دوره میانى، که آغازگر بیمارى هاى خاص زنان و رسیدگى هاى تغذیه اى _ پزشکى (مثل گرگرفتگى، تپش قلب و تغییر خلق و خو) است.
پ _ دوره پایانى که همراه با قطع کامل پریود هاى ماهیانه به مدت یک سال است.
 

• عوامل موثر بر تغییرات دوران یائسگى
تغییراتى که زنان در دوره یائسگى بدان دچار مى شوند، ناشى
از عوامل زیر است:
۱ _ ژنتیک و عوامل محیطى: ژنتیک از یک طرف و از طرف دیگر عادات تغذیه اى خانواده، شیوه رویاروشدن با مسائل و مشکلات زندگى، میزان فعالیت ها و ورزش هاى روزانه، از جمله موضوعاتى است که در اغلب خانواده ها از نسلى به نسل به دیگر انتقال مى یابد.
۲ _ تنش ها و بحران هاى شدید عاطفى: استرس هاى طولانى مدت و ضربات روحى مى توانند موجب توقف چرخه فعالیت تخمدان ها شوند و یائسگى زودهنگام (قبل از ۴۰ سالگى) را در زنان پدید آورند.
۳ _ شیوه زندگى: تحقیقات نشان مى دهند، زنانى که عادات تغذیه اى _ بهداشتى سالم ترى دارند، در سن بالاترى هم یائسه مى شوند.
۴ _ سیگار کشیدن: زنانى که سیگار مى کشند، زودتر دچار یائسگى مى شوند، زیرا نیکوتین سیگار موجب کاهش ترشح هاى هورمون هاى تخمدان ها مى شوند و توازن سوخت و ساز بدن را مختل مى سازند.
۵ _ کم وزنى هاى حاد: زنانى که به مدت طولانى از رژیم هاى غذایى سخت پیروى مى کنند، بیشتر در معرض یائسگى هاى زودتر از موعد هستند.
۶ _ پروزنى هاى حاد: کاهش هورمون هاى مترشحه از تخمدان ها موجب بروز چاقى و اندوختن چربى در بدن مى شود، که البته با انتخاب رژیم هاى مناسب مى توان به راحتى از آن جلوگیرى کرد. افزایش وزن مى تواند پیامدهاى عمده اى مثل بیمارى هاى قلبى _ عروقى، افزایش فشار خون و کاهش عملکرد بدن را به دنبال داشته باشد. بنابراین بهتر است، زنان در این دوران سعى کنند وزن خود را در حالت متعادلى نگه دارند و با اندک افزایشى، بلافاصله کالرى مصرفى خود را کم کنند. دقت داشته باشید، سلول هاى چربى بسیار مقاوم هستند و در صورت ماندگارى به سختى آب مى شوند.
۷ _ برداشتن رحم و یا تخمدان: در مواردى که نیاز به برداشتن رحم و تخمدان است، یائسگى نیز سریعاً رخ خواهد داد و تمامى علائم آن نیز بروز خواهد کرد. لازم به ذکر است که برداشتن رحم به تنهایى موجب یائسگى نمى شود، زیرا تخمدان ها وظیفه ترشح هورمون هاى استروژن و پروژسترون را به عهده دارند. به همین دلیل توصیه مى شود که تخمدان ها بى دلیل برداشته نشوند.
۸ _ بروز برخى بیمارى ها: برخى بیمارى ها مثل ابتلا به دیابت و یا فیبروئید ها (Fibroids)، موجب تاخیر در یائسگى زنان مى شود.
• علائم و عوارض یائسگى
•حالت گرگرفتگى
احساس گرم شدن ناگهانى و شدید که به طور متوسط  ۴ دقیقه طول مى کشد. گاهى این احساس با تپش قلب، سرگیجه، ضعف، تعریق و در انتها احساس سرما همراه است. علت گرگرفتگى، کاهش و قطع تدریجى هورمون استروژن از تخمدان هاست.

روش هاى کاستن از شدت گرگرفتگى:
۱ _ ورزش:Exercise ورزش منظم و نه چندان سنگین موجب افزایش فعالیت هاى غدد داخلى بدن - و از جمله هیپوفیز براى تحریک تخمدان ها و ترشح هورمون _ مى شود. مطالعات اخیر نشان مى دهند، زمانى که زنان طى دوران یائسه شدن هستند، اگر به طور منظم ورزش و تحرک بدنى داشته باشند، کمتر دچار تعریق و گرگرفتگى مى شوند.
۲ _ تنفس عمیق :Deep Breathing روش هاى آرام سازى عضلات توام با تنفس عمیق نیز موجب کاهش علائم گرگرفتگى مى شود. اساس این تکنیک ها به این شرح است؛ در وضعیت راحتى بنشینید، چشمان خود را ببندید و تمام ماهیچه هاى خود را رها (شل) کنید. در این حالت شروع به تنفس عمیق کنید و هوا را بسیار آرام از ریه هاى خود خارج سازید. سعى کنید در طول روز ۲۰ _ ۱۰ دقیقه این عمل را تکرار کنید.
۳ _ رژیم غذایى Diet: تغذیه مناسب موجب جذب عناصر مختلف غذاها و به دنبال آن افزایش سطح هورمون هاى بدن مى شوند. براى مثال، خوردن شیرینى، شکلات، قهوه و دسرهاى شیرین براى خانم هایى که تغییرات دوران یائسگى را طى مى کنند، مناسب نیست، زیرا مواد قندى موجب افزایش هورمون هاى قشر آدرنال و کاهش سطح استروژن تخمدان ها مى شوند. از آن جایى که با افزایش سن، میزان سوخت و ساز بدن نیز کاهش مى یابد، در میانسالى میزان کالرى مصرفى روزانه باید بین ۴۰۰ _ ۲۰۰ کالرى کمتر از گذشته باشد.
۴ _ هورمون هاى گیاهى: استفاده از برخى گیاهان و مواد طبیعى در کاهش علائم یائسگى موثرند و موجب افزایش ترشح هورمون هاى استروژن و پروژسترون مى شوند. این گیاهان هیچ گونه عوارض جانبى ندارند و در عین آن که حاوى هورمون هاى انسانى نیستند، ولى موجب تحریک و ترشح این هورمون ها در زنان مى شوند. از جمله این گیاهان مى توان از سویا، کنجد، رازیانه، هویج، شیرین بیان، جو، سیب زمینى یام yam)) پنج انگشت، فلفل برى (Vitex Agnus Castus) که به صورت قطره هاى روزانه ویتاگنوس (Vitagnus) موجود است، نام برد.
۵ _ ویتامین ها و مواد معدنى: تحقیقات نشان مى دهند که ویتامین E یک تنظیم کننده هورمونى است که موجب افزایش ترشح هورمون هاى تخمدان ها مى شود و سطح استروژن خون را ثابت نگه مى دارد. همچنین ویتامین E موجب کاهش سرگیجه، تپش قلب، تنگى نفس، عصبانیت، خستگى و کم خوابى در زنان یائسه مى شود.
•احساس خستگى
در اوایل دوران یائسگى خستگى شدید معمولاً به دلیل اختلالات خواب و کمبود استراحت در زنان است، ولى به تدریج با سازگارى تدریجى بدن و ثابت شدن هورمون ها در اغلب زنان الگوهاى خواب منظم مى شود و عادات خواب نیز به حالت عادى برمى گردد. در برخى موارد، خستگى مزمن ناشى از پایین بودن قند خون، کم خونى و یا کم کارى تیروئید است.

روش هاى کاستن از خستگى: ۱ _ براى ثابت نگه داشتن قند خون توصیه مى شود؛ - غذا به مقدار کم و وعده هاى زیاد (هر  ۴ ساعت) میل شود. - هرگز پرخورى نکنید. - تغذیه اى سالم (کم چرب، کم شیرینى و ویتامینه ) و همراه با مواد معدنى لازم مثل منیزیم، پتاسیم، کروم داشته باشید. ۲ _ کم خونى نیز عبارت است از کاهش مقدار هموگلوبین خون، که این کاهش موجب نرسیدن اکسیژن کافى به سلول هاى بدن و به دنبال آن کاهش کارایى ماهیچه ها و اندام ها مى شود. از عوارض مستقیم کم خونى، سرگیجه، عصبانیت، سردرد، ضعف حافظه، خواب آلودگى و شدت ضربان قلب مى توان نام برد. کم خونى، ناشى از خونریزى و یا مواد غذایى به ویژه آهن است. منابع غذایى غنى از آن عبارتند از: جگر، گوشت، کشمش، حبوبات، اسفناج پخته و... بهتر است این مواد همراه با غذاهایى که حاوى ویتامین C هستند (مثل گوجه فرنگى، آب پرتقال، کیوى)، مصرف شوند، زیرا آهن بیشترى را جذب بدن مى کنند. ۳ _ علت دیگر احساس خستگى در زنان یائسه، مى تواند کم کارى غده تیروئید باشد.
در برخى موارد این بیمارى را با کاهش قند خون اشتباه مى گیرند، زیرا ارتباط مستقیمى بین کم کارى تیروئید و تغییر سطح قند خون وجود دارد. کمبود موادى مثل ید، روى، ویتامین B1 منجر به اختلالات اعمال تیروئید مى شود. از جمله گیاهانى که موجب کاهش علائم خستگى مى شود، مى توان از بیدمشک، سنبل الطیب، زعفران، بهارنارنج، گل گاوزبان و بادرنجبویه نام برد.

•افسردگى و تغییرات خلق و خوبیشتر زنان در دوران یائسگى به علت تغییرات زیاد جسمى، دچار بیمارى ها و ناراحتى هاى روحى _ روانى گوناگونى مى شوند، که از جمله رایج ترین آنها مى توان از اضطراب، فشار عصبى، تحریک پذیرى، افسردگى، عصبانیت و تغییر خلق و خو نام برد. گروهى از پزشکان تغییرات غدد و کاهش هورمون ها را عاملى براى بروز افسردگى در زنان یائسه مى دانند و گروه دیگر معتقدند که تغییرات رفتار زنان ناشى از باورهاى پنهان و دیدگاه هاى زنان از محیط و اجتماع است. احساس ارزشمند بودن، در زنان مى تواند بر سلامت جسم و روان آنها تاثیر گذارد و موجب ثبات رفتارى و کاستن از مشکلات یائسگى شود. گروهى از پژوهشگران به نقش رژیم هاى غذایى و تاثیر آن بر
رفتارهاى انسانى تاکید دارند. از جمله معتقدند؛
- کمبود ویتامینC موجب خستگى و هیجان پذیرى
- کمبود ویتامینB6 موجب افسردگى، بى خوابى و اضطراب
- کمبود ویتامین B3موجب عصبانیت، ضعف حافظه و نگرانى
- کمبود ویتامین B1موجب عدم تمرکز، خستگى
- کمبود کلسیم موجب کم خوابى و بحران هاى روحى مى شود.
• تغییرات جنسى
کاهش ترشح استروژن موجب خارش و خشکى پوست در زنان مى شود و مشکلاتى براى آنها به وجود مى آورد که میل جنسى را در آنها سرکوب مى کند.
• پوکى استخوان
استخوان ها در واقع ستون و پایه بدن را تشکیل مى دهند و انواع مواد معدنى حیاتى براى به کار انداختن سیستم سوخت و ساز بدن را در خود ذخیره نگه مى دارند. زمانى که خوراک روزانه ما به اندازه کافى حاوى این گونه مواد نباشد، بدن کمبود را از استخوان ها تامین مى کند. بدیهى است، هر چه این کمبود بیشتر باشد، ساختمان بدن صدمات و استخوان ها کمبود هاى بیشترى را باید تحمل کنند. تحلیل تدریجى استخوان ها که در بیشتر موارد منجر به شکستگى، تغییر شکل، درد، ناتوانى در حرکت مى شود، پوکى استخوان نامیده مى شود. استخوان لگن، مهره هاى پشت و استخوان هاى دست و بازو شدیداً تحت تاثیر این بیمارى قرار مى گیرند. در زنان سرعت پوکى استخوان، بعد از یائسگى شدت مى یابد و علت آن هم کاهش شدید هورمون استروژن تخمدان است. تقریباً نیمى از زنان ۴۵ساله دچار این بیمارى هستند و یک سوم این عده پوکى شدید استخوان دارند. از جمله مهمترین علائم پوکى استخوان مى توان از موارد زیر نام برد:
- درد مزمن در قسمت پایین کمر - گرفتگى عضلات پا در هنگام شب - درد مفاصل - خمیدگى قوز پشت - بیمارى هاى لثه و دندان - کم خوابى - لرزش اندام ها

روش هاى پیشگیرى از پوکى استخوان:براى پیشگیرى و درمان پوکى استخوان باید به سه نکته توجه داشت:
اول: آیا کلسیم کافى به بدن مى رسد؟ دوم: آیا عواملى موجب کاهش جذب کلسیم مى شوند؟ سوم: میزان مصرف مکمل هاى غذایى چقدر است؟ میزان مصرف کلسیم توصیه شده براى خانم هاى یائسه حداقل ۱۵۰۰ میلى گرم است. (هر لیوان شیر یا ماست تقریباً ۳۰۰ میلى گرم کلسیم دارد.) هر چند مصرف کلسیم موجود در مواد غذایى اولویت دارد، اما در مواردى که نیاز بدن را تامین نکند، احتیاج به دریافت مکمل هاى غذایى است

 هنگام مصرف این مکمل در نظر داشته باشید:
- ورزش و هرگونه فعالیت بدنى جذب کلسیم را افزایش مى دهد.
- بى تحرکى موجب جذب نشدن کلسیم مصرفى مى شود.
- برخى داروها، سیگار، قهوه نوشیدنى هاى شیرین و گازدار، گوشت قرمز و مواد غذایى پرفیبر در صورتى که همراه کلسیم مصرف شوند، مانع جذب کلسیم مى شوند.
- فشار روانى و استرس موجب کاهش کلسیم بدن مى شوند.
- هنگام بیمارى و مریضى، جذب کلسیم کاهش مى یابد.
- همزمان با کلسیم باید از موادى که حاوى منیزیم هستند، مصرف شود.
- کلسیم را بهتر است به همراه غذا و یا هنگام خواب بخورید.
- مصرف روزانه بیش از حد کلسیم (۲۰۰۰ میلى گرم در روز)، در برخى موارد منجر به سنگ کلیه و یبوست مى شود.
- فسفر، نقش خنثى کننده کلسیم را دارد و اثر منفى بر روى استخوان مى گذارد. (این ماده در سوسیس و کالباس زیاد است که باید از مصرف زیاد آن خوددارى کرد.)
•بیمارى هاى قلبى _ عروقى
در بر گیرنده انواع مختلف بیمارى هایى که به قلب، عروق قلبى، رگ هاى رساننده خون به قلب مى شوند. چنان چه جریان خون این عروق دچار اختلال و گرفتگى شوند، صدمات سختى به قلب وارد خواهد آمد. با کاهش ترشح استروژن از تخمدان ها این بیمارى در زنان بعد از طى دوران یائسگى افزایش مى یابد و موجب بالا رفتن کلسترول بد خون (LDL) و فشار خون بالا در آنان مى شود. با آگاهى از نوع چربى هاى غذا و اجتناب از مصرف آنها مى توان از بسیارى از بیمارى هاى قلبى پیشگیرى کرد. بسیارى از چربى هاى گیاهى که داراى اسید چرب اشباع نشده اند، سبب کاهش کلسترول بد خون مى شوند و انواع گوشت هاى قرمز به دلیل داشتن اسید هاى چرب اشباع شده، سبب بالا رفتن کلسترول بد خون مى شوند.
روش هاى پیشگیرى از بیمارى هاى قلبى _ عروقى:
۱ _ داشتن تغذیه اى مناسب (غذاهاى کم چرب، بدون چربى، کم
شیرین، کم نمک).
۲ _ انجام فعالیت هاى بدنى و ورزش منظم.
۳ _ کنترل وزن و فشار هاى روانى حاد و شدید.
۴ _ انجام آزمایش هاى پزشکى منظم و لازم (سنجش فشار خون، قند خون، آزمایش خون و...).

ماندانا سلحشور- شرق  تاریخ قرارگیری مطلب بعدی 2/3/86
 

جنجال بر سر هورمون‌‌درمانی جانشین

 

جنجال بر سر هورمون‌‌درمانی جانشین
 

دکتر ملک‌منصور اقصی، متخصص بیماری‌های زنان و زایمان و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران

آقای دکتر، ابتدا بفرمایید که منظور از HRT چیست؟
این اصطلاح احتمالاً برای اغلب خوانندگان شما ناآشناست. زیرا اصطلاحی علمی و علامت اختصاری Hormone Replacement Therapy به‌معنای درمان جانشینی هورمونی است. برای زنانی که فعالیت تخمدان‌هایشان پایان‌یافته، از هورمون‌درمانی جانشین استفاده می‌شود.

در زنان یائسه، قطع ترشح هورمون‌های جنسی و توقف چرخة تولیدمثل زنانه یک فرایند طبیعی فیزیولوژیکی است. دخالت در این روند و تحمیل هورمون با منشأ بیرونی به آن چه لزومی دارد؟
تخمدان‌ها عضوهای زنانه هستند که هورمون‌های استروژن و پروژسترون را تولید می‌کنند. نقش اصلی این فرایند در تخمک‌گذاری و ایجاد باروری است. اما هورمون‌ها تأثیرات عمیقی نیز در قسمت‌های مختلف بدن زن دارند. با ورود زن به مرحلة یائسگی، تخمدان‌ها از کار می‌افتند و دیگر هورمون نمی‌سازند. این امر برخلاف فیزیولوژی تولیدمثل در مردان است که فعالیت غدد جنسی‌شان با افزایش سن کم می‌شود، ولی قطع نمی‌شود. هورمون‌های جنسی زنانه، علاوه بر فعال کردن باروری، بر استخوان‌ها و عروق نیز اثر می‌گذارند. لذا پزشکان به‌ فکر افتادند که به‌دنبال شروع یائسگی، این هورمون‌ها را جایگزین کنند، یعنی الگوی ترشح هورمون‌ها را به‌طور مصنوعی تقلید کنند.

هورمون‌درمانی جانشین یکی از مباحث جنجال‌برانگیز پزشکی است. گروهی از متخصصان آن را توصیه می‌کنند و گروهی دیگر به‌ نقش مرگبار آن در ایجاد انواع مختلف سرطان‌های زنانه اشاره می‌کنند. ریشة این اختلاف‌نظرها در چیست؟
صحبت من شاید چکیدة بیش از 25 سال تحقیق دانشمندان باشد. عضوهایی در بدن وجود دارند که ایجاد و پیشرفت سرطان‌ در آنها وابسته به هورمون است، مانند پستان و رحم. سرطان‌های دیگری هم هستند که هیچ ارتباطی با هورمون‌ها ندارند. ابتدا تصور بر این بود که ایجاد سرطان پستان وابسته به میزان هورمون استروژن خون است. بنابراین، هورمون پروژسترون را در کنار آن قرار دادند تا آثار منفی‌اش را خنثی کند. مطالعات ادامه پیدا کرد و مطرح شد که پروژسترون، علاوه بر از بین بردن آثار سرطان‌زایی استروژن، برخی فواید آن را هم تحت تأثیر قرار می‌دهد. بعد از گذشت زمان نه‌چندان زیادی مشخص شد که پروژسترون هم در سرطان‌زایی دخالت دارد. پزشکان متخصص مقدار تجویز پروژسترون را به اندازه‌ای کم کردند که اثر سرطان‌زایی بر پستان نداشته باشد و از طرف دیگر، اثر سرطان‌زایی استروژن بر رحم را هم خنثی کند. به این ترتیب، داروهایی متشکل از استروژن و پروژسترون ساخته شدند که در عین حال که جلو پوکی استخوان را می‌گرفتند، هیچ‌گونه اثر سرطان‌زایی نداشتند. بعد از گذشت چند سال، گزارش‌هایی ارائه شد مبنی بر اینکه این داروها احتمال ایجاد سرطان را در برخی اعضا بالا می‌برند و در برخی دیگر مانند رودة بزرگ این خطر را کاهش می‌دهند. کم‌کم جنجال شروع شد و مردم به مصرف داروهایی روی آوردند که با مکانیسم‌های دیگری جلو پوکی استخوان را می‌گیرند.

خطر پوکی استخوان در دوران یائسگی جدی است؟
مهم‌ترین خطری که پس از دوران یائسگی زنان را تهدید می‌کند پوکی استخوان است. پوکی استخوان در مردان سالمند هم به میزان کمتری دیده می‌شود.

اختلاف‌نظرها به ‌کجا رسید؟
بعد از انجام تحقیقات مفصل، این ایده شکل گرفت که شیوة درمانی هر شخص متناسب با وضعیت جسمی و میزان سلامت وی انتخاب شود. امروزه پزشکان معتقدند که هورمون‌درمانی یک شکل ثابت ندارد. برای مثال، زنی که سابقة ابتلا به سرطان پستان دارد نمی‌تواند از داروهای هورمونی استفاده کند. در مورد پوکی استخوان هم وضعیت تمام افراد یکسان نیست. ابتلا به پوکی استخوان شدت و ضعف دارد. به پیشنهاد انجمن پوکی استخوان کانادا، براساس شدت پوکی استخوان، داروی مناسب را انتخاب می‌کنیم. این دارو می‌تواند هورمونی یا غیر‌هورمونی باشد.

فواید هورمون‌درمانی جانشین بیشتر است یا مضرات آن؟
بحث اصلی از همین‌جا شروع می‌شود. در علم پزشکی، هر دارویی که برای درمان عارضه‌ای تجویز می‌شود، در کنار فایده، ممکن است عوارضی هم داشته باشد. پزشک فواید و عوارض دارو را می‌سنجد و در نظر می‌گیرد که کدام ارجح است. برای مثال، آسپیرین دارویی است که درد را تسکین می‌دهد ولی ممکن است باعث خونریزی معده هم بشود. آنتی‌بیوتیک‌ها هم عفونت را درمان می‌کنند ولی گاه شخصی نسبت به آنها حساسیت پیدا می‌کند. گاهی دارویی آن‌قدر عوارضش زیاد است که از فوایدش چشم‌پوشی می‌کنیم. در مورد هورمون‌درمانی نیز عده‌ای معتقدند که همین اصل صادق است. استروژن جلو پوکی استخوان را می‌گیرد. همچنین اثر مثبت بر عروق دارد که پروژسترون آن را خنثی می‌کند. پروژسترون نیز اثر مثبت در جلوگیری از سرطان رودة بزرگ دارد و علائم اولیة شروع یائسگی مانند گرگرفتگی، تعریق شبانه و عصبی شدن را کاهش می‌دهد. اما مهم‌ترین فایدة استروژن جلوگیری از پوکی استخوان است. پوکی استخوان عارضه‌ای جبران‌ناپذیر است. شکستگی ستون مهره‌ها و استخوان ران فرد را کاملاً معلول می‌کند. از جمله عوارض منفی هورمون استروژن، افزایش خطر ابتلا به سرطان پستان است.
مطالعة وسیعی، با هزینه‌ای در حدود 600 میلیون دلار، با هدف سنجش دو گروه عوارض صورت گرفت. در طی 8 سال، دو گروه از زنان یائسه بررسی شدند. هر گروه شامل حدود 8 هزار زن بود. قرار شد به زنان گروه اول در این 8 سال داروی هورمونی داده شود و به زنان گروه دوم، دارونما. این مطالعه دوسوکور بود، یعنی نه پزشکان و نه داوطلبان هیچ‌کدام از هویت قرص‌ها اطلاع نداشتند. وضعیت هر دو گروه از نظر ابتلا به عوارض قلبی‌ـ عروقی و نیز سرطان‌ها به‌طور مرتب بررسی شد. بعد از گذشت پنج‌ سال از شروع مطالعه، این نتیجه به‌ دست آمد که مخاطرات هورمون‌درمانیِ بعد از یائسگی بیشتر از فواید آن است. بنابراین، مصرف داروهای هورمونی قطع شد.

نتیجة جنجال بر سر استفاده یا منع استفاده از درمان هورمونی را چگونه پیش‌بینی می‌کنید؟
پیش‌بینی من این است که وضعیت عوض می‌شود. زیرا با قطع داروهای هورمونی، خطر ابتلا به پوکی استخوان افزایش می‌یابد. در آن مطالعة 8 ساله، میزان ابتلا به سرطان سینه و عوارض منفی دیگر از لحاظ آماری به‌طور معنی‌داری بالا رفت، ولی این افزایش جزئی بود. اما با قطع دارو میزان ابتلا به پوکی استخوان به‌شدت صعود می‌کند. این وضعیت برای بسیاری از داروهای دیگر هم تجربه شده است. آسپیرین ابتدا برای تسکین درد به‌کار می‌رفت. سپس احتمال خونریزی معده به‌دنبال مصرف آن مطرح شد و مصرف آسپیرین را مضر اعلام کردند. تحقیقات بعدی تأثیر آسپیرین را در جلوگیری از چسبندگی پلاکت‌ها نشان داد و مجدداً مصرف آن توصیه شد. در واقع، بررسی‌های عمیق‌تر و دقیق‌تر در درازمدت نتایج واقعی را نشان خواهد داد. مهم‌ترین مسئله در این جنجال‌ها پرهیز از قضاوت سطحی و بی‌تأمل است. در تمام کشورهای دنیا ترس از سرطان وجود دارد. طرح مسئلة ارتباط هورمون‌درمانیِ پس از یائسگی با ایجاد سرطان کافی است تا هرگونه فایدة دیگر این درمان را در ذهن مردم بی‌رنگ کند. ما با زنانِ بالای پنجاه سال سروکار داریم، گروهی که از مصرف صحیح دارو در آنها مطمئن نیستیم. اگر به زن مسن بگوییم دارویی را هر روز برای جلوگیری از پوکی استخوان مصرف کند، حرف ما را به‌سادگی نخواهد پذیرفت. از طرف دیگر، این جمعیت نمی‌توانند به‌طور مرتب به ‌متخصص مراجعه کنند. بنابراین پوکی استخوان آنها در مراحلی تشخیص داده می‌شود که فرد علیل و زمین‌گیر شده است.

چه مدت زمانی برای هورمون‌درمانی کافی است؟
هورمون‌ها باید تا آخر عمر مصرف شوند. برخی از متخصصان 5 سال هورمون‌درمانی و قطع آن بعد از شروع یائسگی را توصیه می‌کنند. این روش صحیح نیست زیرا خطر ابتلا به پوکی استخوان با شروع یائسگی شدت می‌گیرد. در یکی دو سال اول شروع یائسگی، برای جلوگیری از عوارض زودرس، مصرف هورمون را توصیه می‌کنیم. پوکی استخوان و به‌دنبال آن شکستگی استخوان‌ها جزو عوارض دیررس هستند. تا پیش از 70 سالگی، شکستگی ستون مهره‌ها بیشتر دیده می‌شود. بعد از 75 سالگی، شکستگی استخوان ران شیوع بالاتری دارد.

مصرف هورمون‌های زنانه بعد از شروع یائسگی باعث بازگشت وضعیت بدن زن به زمان پیش از یائسگی می‌شود؟
امروزه در بحث پوکی استخوان، فقط تراکم استخوان مطرح نیست، بلکه کیفیت استخوان نیز اهمیت دارد. با روش‌های موجود، تراکم استخوان را می‌سنجیم ولی هنوز شیوه‌ای برای کنترل کیفیت استخوان ابداع نشده است. احتمالاً روند پوکی استخوان پیش از یائسگی شروع می‌شود؛ بنابراین، برخی متخصصان هورمون‌ها را پیش از یائسه شدن تجویز می‌کنند. البته کلسیم و ویتامین D هم باید در کنار این هورمون‌ها مصرف شوند. اما کاهش هورمون‌ها در دوران یائسگی همراه با عوارض دیگری هم هست. پوست چروک می‌خورد و مو سفید می‌شود. این مشکلات به استروژن مربوط نیست. برخی از زنان ما فکر می‌کنند این هورمون‌ها جلو پیری را خواهند گرفت. البته دستگاه تناسلی زن گیرنده‌هایی برای هورمون‌های مذکور دارد. اما وجود آنها در سایر اعضا تأثیر چندانی نخواهد داشت. امروزه بررسی‌هایی برای اثبات تأثیر استروژن در پیشگیری از آلزایمر در حال انجام است، اما هنوز نتیجة قطعی به‌دست نیامده است.

هورمون‌درمانی در ایران از چه زمانی مطرح شد و آیا زنان کشور ما از این شیوه استقبال کرده‌اند؟
پاسخ به سؤال شما نیاز به بررسی دارد. صحبت‌های من براساس تجربیات کلینیکی شخصی است. هورمون‌درمانی در ایران از همان ابتدا با مشکل مواجه شد. مردم ما فکر می‌کردند که هورمون مانند سم است، حال آنکه بدن انسان پر از انواع مختلف هورمون است و هرکدام وظیفه‌ای برعهده دارند. مشکل دیگر ترس مردم ما از بیماری سرطان است. آنها فکر می‌کنند که با ابتلا به سرطان به‌سرعت می‌میرند، در حالی‌که برخی سرطان‌ها در مراحل ابتدایی درمان‌پذیرند. این دو عامل باعث شد که هورمون‌درمانی، که 10 سال دیرتر از سایر کشورها در ایران مطرح شد، تقریباً در قدم‌های اولیه متوقف شود. زمینة عدم پذیرش در هر دو گروه پزشکان و بیماران وجود داشت و امروزه این وضعیت به اوج خود رسیده است. این تفکر منفی به‌راحتی از بین نمی‌رود.

داروهای گیاهی که امروزه برخی متخصصان برای درمان عوارض یائسگی در سطح وسیعی تجویز می‌کنند از نظر شما مؤثرند؟
در مورد داروهای گیاهی مطالعات بیشتری لازم است. به هر شکلی که بتوان سطح معینی از استروژن را در خون فراهم کرد، جلو پوکی استخوان گرفته خواهد شد. مطالعات کنترل‌شده در این زمینه باید منتشر شوند و در دسترس تمام متخصصان قرار گیرند.

چه‌توصیه‌ای برای پیشگیری از پوکی استخوان به زنان می‌کنید؟
مصرف کلسیم و ویتامین D، اجتناب از کشیدن سیگار، انجام دادن تمرینات بدنی برای مدت حداقل 30 دقیقه در روز و سه بار در هفته و استفاده از استروژن و پروژسترون و داروهای جدید دیگر از ابتلای فرد به پوکی استخوان جلوگیری می‌کنند.

دکتر ملک‌منصور اقصی